Beluister deze blog via podcast of YouTube
Less is more: Over Nirvana, Guns ‘N Roses, Kiss en authenticiteit
Wat wij kunnen leren van de creativiteit en productie van alternatieve muziek.
Nirvana & Guns ‘N Roses
De band Nirvana presenteerde zich op 24 september 1991 met hun tweede album ‘Nevermind’. Het album geldt als een enorme doorbraak van de grungemuziek op dat moment, maar het heeft een blijvende impact. Het album vindt nog steeds zijn weg naar jonge, nieuwe luisteraars en lijkt niet aan kracht in te boeten. Wat is daar nu precies de reden van?
In 1991 gebeurde er veel in de muziek. De muziek van de jaren tachtig was een parodie van zichzelf geworden in sommige gevallen. Een week na het uitkomen van ‘Nevermind’ kwam Guns ‘N Roses met ‘Use your illusion’. Een episch werk van twee platen waarbij hun glamrock een productie kreeg die voordien onvertoond was. Lange nummers (November rain), experimenten (The Garden) en gewaagde covers (Live and let die). De releases van de twee bands markeren een ongelooflijk en vrij uniek contrast.
Wat kunnen wij daar van leren bij een leiderschapspositie in een school of andere organisatie?
Productie & Producers
‘Productie’ staat in een muziekstudio voor de mate waarin je, al dan niet met technologie, ingrijpt in het natuurlijke proces van een groep muzikanten die muziek maakt. Er zijn ontelbare nummers opgenomen waarbij muzikanten samen spelen, terwijl ze elkaar niet ontmoet hebben. Johnny Cash werd in de herfst van zijn leven en carrière begeleid door de wereldberoemde producer Rick Rubin (2023). Zijn platen werden opgenomen in zijn trailer, met zeer minimale middelen. Een man met een gitaar, verder niks.
Nirvana brak met de cultuur waarin muziekproducties steeds meer gladgestreken, gepolijster en gemaakt gingen klinken. Het was weer rauw. Het waren drie jongens; een drummer, een bassist en één gitarist die ook zong. De nummers waren rauw en direct en niet mooier gemaakt dan het is. Punk was een stroming die zich daar al veel langer op liet voorstaan, maar die muziek is minder toegankelijk voor een groter publiek. Kurt Cobain, de zanger van Nirvana, was fan van The Beatles. Hun muziek was daarom, onder alle rauwheid, toegankelijker dan veel punkmuziek. En de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat met Butch Vig als producer, iemand met veel alternatieve pop-ervaring en zelf drummer, ook ‘Nevermind’, ondanks alle rauwheid, erg mooi geproduceerd was.
Na het immense succes van ‘Nevermind’ wilde Kurt Cobain, en zijn band, met alle geweld in zee met Steve Albini voor de productie van hun derde album. Een man die bekend stond om zijn zeer artistiek gerichte en niet-commerciële attitude naar muziek.
Binnen de theorie van design hoor je vaak een opmerking die je ook in geluidsstudio’s tegenkomt; “Less is more”. Het idee dat het blijven toevoegen van features en opties het eindresultaat niet altijd ten goede komt. Dat is ook een van de uitgangspunten van Rick Rubin (2023). Breng het terug tot de essentiële componenten en het werk wint aan kracht. De vraag die ik mij weleens stel is of dit voor het onderwijs ook niet het geval is? Is minder soms niet gewoon meer?
Verkocht of geloofd
Kiss is een band die in de jaren 70 groot werd door hun muziek (I was made for loving you’), maar vooral door hun wilde uiterlijk. Zij schminkten hun gezichten en hadden een uitdossing die tot dan nog nooit vertoond was. Gene Simmons, de bassist en bekendste bandlid, had een basgitaar in de vorm van een bijl. Hun muziek was niet eens zo heftig. Hun schmink was heftig. En dat was een idee dat gestolen was van de ‘corpsepaint’ van extreme death metal bands uit die tijd. Het werd hun trademark. Voor Kiss was er een heel duidelijk format. Hardrock, waarbij je weet wat je kunt verwachten van de teksten, maar ook van hun presentatie. Alles zorgvuldig gestyled en gemaakt. Je kunt van Kiss veel zeggen, maar het heeft niets met punk te maken. De fans hielden ervan, want je kon gemakkelijk laten zien dat je ‘Kiss-fan’ was en dat gaf bij sommige mensen gelijk een shock effect. Net zoveel fan van het t-shirt, als van de band zelf en de muziek.
Ik heb een labeleigenaar zien breken toen een van zijn artiesten besloot om een soul album te maken in plaats van een gewoon bluesrock album. Ik zag paniek toen één van onze artiesten met een akoestisch album op de proppen kwam terwijl hij bekend stond om zijn stevig rockende bluesrock. Er moet ook brood op de plank. En wat als je jouw fans teleur stelt? Dat hangt af van de verwachtingen van die fans.
Meer iets anders, of meer van hetzelfde?
Dat is namelijk ook het gekke; Een band maakt een fantastisch doorbraakalbum en zit te broeden op het volgende. Wat ga je doen? Maak een zelfde album in dezelfde stijl en je bent een commerciële hufter die alleen geld wil verdienen, terwijl veel fans dit eigenlijk graag willen. Of je maakt iets heel anders, met het risico dat fans zich bekocht voelen, je label je laat vallen en de kritieken zich laten gelden. Wat wil je nu? Wat verwacht je nu?
Mijn betoog is dat artisticiteit, authenticiteit en echtheid het op lange termijn altijd winnen. Swans, van Michael Gira is daar een prachtig voorbeeld van. Fans die na 40 jaar zeggen dat hij op zijn 70ste zijn beste werk maakt. Slechts weinigen is dat gegeven. ‘Je bent zo goed als je laatste plaat’, zei Arjen Lucassen, van Ayreon, mij ooit.
Creativiteit gedijt onder zekere beperkingen, maar wat die beperkingen zijn luistert zeer nauw en ze zijn de keuze van de kunstenaar. En hierin ligt ook de rol van de producer. Deze krijgt het vertrouwen van de band of artiest om samen te onderzoeken welke beperkingen een valide interventie vormen om een vruchtbare creatieve voedingsbodem te zijn voor een nieuw project. Als je nu schoolleider bent die verantwoordelijk is voor het creëren van omstandigheden waarin het best mogelijke onderwijs tot stand komt, wat is dan de transfer van deze wetmatigheden? Waar mogen de beperkingen zitten en waar zorgen beperkingen voor een gaarkeuken waar diepgang en echte kwaliteit ver te zoeken zijn? Daar moet je dialoog over gaan.
En wat is echt?
Een band voorschrijven welk akkoord zij moeten spelen zal de muziek slechter maken als dat niet in verbinding gebeurt. Een band voorschrijven wat ze moeten dragen tijdens een optreden en welke danspassen ze moeten maken maakt dat een band een theaterstuk wordt. En dat mag. Dan kan het nog steeds kunst zijn. We moeten echter goed in ogenschouw nemen wat Nirvana’s ‘Nevermind’ nu precies haar kracht gaf; Het was echt. En ‘echt’ was toen even heel erg mooi, terwijl echt soms ook weleens minder mooi kan zijn. Ik pleit voor een grotere waardering voor ‘echt’, en een klein beetje voor alleen maar ‘mooi’. ‘Echt’ heeft meer tijd nodig, is minder gemakkelijk, schuurt soms en confronteert. Maar we worden er beter van. Echt.
Wat zegt dit over ons werk?
In veel organisaties, en zeker in het onderwijs, wil men de organisatie strak op orde hebben. Dat is ook goed. Inhoudelijk verdringen formats, procedures en administratieve verplichtingen echter de creativiteit en flow uit het primaire proces. Dat is een wankel evenwicht en een ware kunst op zichzelf.
Erwin Muspers, Nederlands producent en technicus van onder andere Metallica, Van Halen, Bon Jovi, Def Leppard, David Bowie, Doe Maar en Herman Brood vroeg ik ooit of het helemaal tot in de puntjes organiseren van zijn planning in de studio niet ten koste ging van de spontaniteit. Hij reageerde verbaasd en stellig. Juist als alles goed is georganiseerd, heeft creativiteit en spontaniteit de ruimte, zei hij. Dat klonk niet zo rock n roll. En hier zit het gevaar en de nuance; wat is het dat je goed organiseert? Erwin zorgde ervoor dat die artiesten terecht kwamen in een situatie waarin aan alle voorwaarden voldaan was om hun creativiteit op de vrije loop te laten, zonder afgeleid te worden doordat dingen niet goed geregeld waren. De studio geboekt, de technicus staat klaar en alles wat we nodig hebben staat er, maar we hoeven iemand hopelijk niet te vertellen hoe hij zijn of haar gitaar vasthoudt of welke snaren er op de gitaar moeten.
Als we met deze bril naar de onderwijsprocessen kijken, dan realiseren we ons dat we geen hit moeten willen scoren, of zelfs iets moeten willen maken wat iedereen wil horen. Je moet de voorwaarden zien te scheppen om creativiteit de kans te geven om iets te maken dat echt goed is.
Dan komt de rest daarna vanzelf.
- Menno Meerbach, Juni 2025
Rubin, R. (2023). The creative act: A way of being. Penguin Press.